Cảm xúc của con người được hình thành để giúp chúng ta phản ứng với những tình huống mang tính sống còn. Hiểu tường tận thì, nỗi sợ hãi có thể ngăn cản chúng ta làm những điều dại dột, còn sự tức giận sẽ giúp chúng ta bảo vệ bản thân hoặc những người thân yêu của mình. Mặc dù các nghiên cứu đều cho thấy một vài cảm xúc là phổ biến với mọi người, nhưng không có một cách cân bằng cảm xúc nào có thể phù hợp với mọi nền văn hoá hay mọi cá nhân. Những nhà trị liệu nên thận trọng và tránh việc xem những thân chủ có cảm xúc khác chúng ta là những người cần được trị liệu. Tuy nhiên, việc hiểu được cảm xúc và cách nó tác động lên hành vi của chính mình là điều rất tốt, đặc biệt là khi cảm xúc đó gây cản trở đến những mục tiêu mỗi ngày hay suốt đời của chúng ta. Tâm trí con người đã tiến hóa cao hơn để đương đầu với những thách thức sinh tồn và duy trì giống nòi so với tổ tiên. Mặc dù môi trường sống của chúng ta đã thay đổi rất nhiều nhưng chúng ta vẫn kế thừa được những kinh nghiệm, kiến thức, hệ thống niềm tin và trí tuệ xúc cảm của cha ông (Workman & Reader, 2015). Chính vì vậy, một định nghĩa về trí tuệ cảm xúc, không chỉ (i) mang lại năng lực quản lý các cảm xúc mà ta có(bao gồm cả tiêu cực tích cực); mà nó còn (ii)  giải thích được cách phản ứng của tâm lý và cơ thể và nhận thức với các sự kiện hằng ngày (các yếu tố liên quan) và (iii) giải thích tại sao cơ chế đó có thể diễn ra qua nhiều thế hệ (các yếu tố cơ bản).

Nhà tâm lý học về sự tiến hoá Randolph Nesse (1990) mô tả cảm xúc là “các phương thức hoạt động riêng biệt được hình thành bởi chọn lọc tự nhiên” để hỗ trợ hành vi phản ứng với “các mối đe doạ và cơ hội”. Cuối cùng, sự thích nghi tâm lý của quá trình tiến hóa không chỉ nhằm giải quyết vấn đề, mà còn hỗ trợ và thúc đẩy cá nhân duy trì và phát triển hành vi hướng đến một mục tiêu nào đó. Ví dụ như tổ tiên của chúng ta luôn phải tìm cách xác định nơi ở an toàn, có nguồn thức ăn và ít nguy hiểm để bảo vệ được con non và tìm bạn tình phù hợp (Workman & Reader, 2015). Cảm xúc của con người - chẳng hạn như sự quan tâm, buồn bã, tức giận - là những yếu tố chủ chốt thúc đẩy chúng ta hành động và phản ứng với cuộc sống. Tuy nhiên, dù có mối liên hệ mật thiết như vậy, nhưng vẫn cần lưu ý rằng biểu hiện của cảm xúc và động lực  là khác nhau. Ví dụ vui sướng và tức giận có những phản ứng sinh lý như nhịp tim tăng và đổ mồ hôi mà không phải do động lực nào cả.

Thật vậy, Nesse (1990) cho rằng có ba yếu tố cấu thành cảm xúc là: sinh lý, tâm lý, và hành vi. Ví dụ, chứng sợ độ cao có thể dẫn đến tăng nhịp tim, tăng tiết hormone cortisol; các chiến lược ứng phó của tâm lý, và đặc biệt là hành vi, cụ thể như kiểm tra lại nhiều lần các thiết bị an toàn (Diemer, Lohkamp, Muhlberger, & Zwanzger, 2016).

Gần đây các nghiên cứu đã đưa ra thông tin sâu hơn về những điều diễn ra trong não bộ khi chúng ta trải nghiệm một cảm xúc nào đó. Quét não chuyên sâu sử dụng chụp cắt lớp với tia phóng xạ positron và chụp cộng hưởng từ chuyên biệt có thể xác định được hai vùng não tiềm năng tham gia vào việc điều chỉnh và quản lý cảm xúc của chúng ta (Workman & Reader, 2015). Nghiên cứu trên những bệnh nhân bị chấn thương tại vùng não trung tâm, đã cho thấy các hạch hạnh nhân - phần trung tâm của hệ limbic có thể giúp xác định cảm xúc trên khuôn mặt của một người chẳng hạn như sự sợ hãi, buồn bã, hay tức giận.Vỏ não trước rất quan trọng trong những chức năng cấp cao như xử lý ngôn ngữ và ý thức. Nếu vùng này bị tổn thương sẽ thay đổi đáng kể tính cách và phản ứng cảm xúc của chúng ta (Eysenck & Keane, 2015).

Cuối cùng, trước khi dừng bàn luận về khía cạnh sinh lý, cần lưu ý rằng não bộ cũng được củng cố bởi các hoạt động hóa học phức tạp. Các phản ứng cảm xúc của chúng ta hoàn toàn là do các hóc môn như adrenalin (epinephrine), testosterone, và cortisol thúc đẩy.

Nếu như vai trò quan trọng của yếu tố sinh học trong việc xác định cảm xúc của chúng ta là điều hiển nhiên, thì biểu hiện của những cảm xúc này lại bị các yếu tố văn hoá tác động - gọi là quy tắc thể hiện (De Gelder & Huis in ‘t Veld, 2016). Môi trường văn hóa của một cá nhân ảnh hưởng rất nhiều đến cách chúng ta thể hiện cảm xúc tích cực như hạnh phúc và cảm xúc tiêu cực như tức giận.
 

Tóm lại, phản ứng cảm xúc rất phức tạp và được quy định bởi khuynh hướng di truyền từ khi sinh ra đến khi lớn lên cũng như kinh nghiệm sống của cá nhân đó.

Nguồn: Understanding Emotions: 15 Ways to Identify Your Feelings - Positive Psychology